Cabaretière Marjolijn van Kooten en haar man Richard Zandberg over haar angststoornis
Marjolijn van Kooten (47) maakt psychiatrisch cabaret, is (scenario)schrijfster en columniste van dit blad. Ze heeft sinds haar 23e last van een paniekstoornis met agorafobie. Eigenlijk gaat het sinds drie jaar pas een stuk beter met haar, dankzij een nieuwe therapie. Tijdens het gesprek schuift haar man Richard Zandberg (49) aan, die vertelt wat het betekent om partner te zijn van iemand met een angstaandoening.
Interview: Jeroen Mei. Fotografie: Fons Klappe
Hoe groot is de impact van jouw angststoornis geweest op je leven?
“Heel groot. Toen het op z’n ergst was, kwam ik zelfs de deur niet meer uit. Mijn leven was zo beperkt geworden dat ik ook heel lang depressies heb gehad als gevolg van het leven wat ik leidde door die angst.
Ik ben nu 47 en het is begonnen toen ik 23 was. Ik studeerde communicatiewetenschap aan de UvA en kreeg last van paniekaanvallen als ik naar werkcolleges moest waar je niet zomaar uit kunt stappen. Dat benauwde mij heel erg. Die paniekstoornis overviel me als een donderslag bij heldere hemel, want ik ben juist iemand die heel moedig is en extravert. Alles wat mijn vriendinnen niet durfden, durfde ik wel. En langzaamaan werd het erger, omdat ik er niets aan deed, het niet wilde hebben, wegduwde…”
‘Toen ik Richard leerde kennen, gaf hij het voorbeeld hoe het ook kon. Daar ligt voor mij de oplossing: accepteren wat er is’
Schaamte?
“Ja, heel erg. Een geheim hebben is verschrikkelijk. Je schamen is verschrikkelijk. Daarom is het nu ook mijn missie om het taboe op angststoornissen te doorbreken. Want ik heb veel te lang gewacht met hulp zoeken. Als ik eerder hulp had gezocht, had ik niet opgesloten gezeten in mijn huis. De angst heeft me enorm veel energie en levenslust gekost en twintig jaar vertraging opgeleverd.
Behalve dat ik me schaamde, vond ik mijn klachten niet bij me passen. Eigenlijk was ik het er niet mee eens. Ik ben iemand die als ze koorts heeft de discussie aangaat met de thermometer. Hoezo heb ik koorts?! Ik heb nóóit koorts! Iedereen zei tegen mij dat ik moest leren accepteren. Maar wat is dat? Ga je dan op de bank zitten accepteren? Iets actiefs doen? Ik vind accepteren vrij lastig. Dat is denk ik wel mijn grootste levensles.”
Dan heb je vervolgens dus een lange weg te gaan?
“Klopt. Ik heb een heel lang traject doorlopen. Maatschappelijk werk, daarna een psycholoog, een jaar dagbehandeling in een psychiatrische kliniek. Daarna nog heel veel alternatieve dingen geprobeerd. Toen weer psychotherapie, weer een andere psychiater. Alles wat je maar kunt bedenken. Van EMDR tot acupunctuur tot mindfulness. Ik was al 20 jaar bezig toen ik uiteindelijk een psycholoog vond met wie het heel goed klikte, waardoor de puzzelstukjes van alle voorgaande therapieën ook op hun plek vielen. Zij deed cognitieve gedragstherapie in combinatie met mindfulness, ACT, Acceptance and Commitment Therapy. Sinds ik ACT heb ontdekt, heb ik echt sprongen gemaakt. En dat is helemaal niet zo lang geleden, pas drie jaar.”
Marjolijn: ‘Ik heb eerder een paniekaanval dan dat ik verdriet voel. Nu ben ik in therapie, om dat te leren voelen’
Leg eens uit hoe deze therapie je geholpen heeft bij je angst- en paniekstoornis?
“Wat er gebeurt als je angst voelt, is er van weg willen gaan, het niet willen voelen. Een reactie vanuit je reptielenbrein. Maar die ‘vluchtreactie’ maakt het alleen maar erger. Het is net als een bal die je onder water houdt, die krijgt naarmate je hem dieper onder duwt steeds meer kracht. Wat ik door ACT leerde, was naar mijn lichaam te gaan en voelen wat er was. Die psycholoog ging bijvoorbeeld met mij in de tram oefenen, want ik durfde nooit met het openbaar vervoer. Ze stelde dan de hele tijd vragen. Waar voel je de angst? Waar zit het in je lichaam? Heeft het een vorm, een kleur, beweegt het? Zo ging ik de hele tijd naar mijn lichaam in plaats van naar mijn gedachten. Want dat is wat je doet tijdens angst; denken en oplossingen verzinnen hoe je er vanaf kunt komen. Terwijl je juist het gevoel moet aangaan en er aandacht aan besteden. Vervolgens werd het onwaarschijnlijk snel beter. Het gaat nu eigenlijk best heel goed.”
In je column in deze uitgave van Vizier schrijf je: ‘Naasten en psychische problemen … ik zie een oorzakelijk verband, zowel in het ontstaan van de klachten als de verlichting ervan.’ Wat bedoel je daarmee?
“Dat ik in mijn opvoeding nooit geleerd heb om mijn gevoel toe te staan. Ik ben opgegroeid in een gezin waar je geen verdriet mocht hebben. Gewoon een bikkel zijn, niet zeuren, niet aanstellen en doorgaan. Prestaties en humor, dat was belangrijk, gevoelens niet. Dus dat heb ik allemaal weg geduwd. Ik vind het nog steeds heel moeilijk om verdrietig te zijn. Ik heb eerder een paniekaanval dan dat ik verdriet voel. Ik kan heel moeilijk bij die emotie komen. Daar ben ik nu voor in therapie, om dat te leren voelen, AFT: Affect Fobie Therapie.”
Tegelijkertijd kunnen naasten dus ook een verlichting zijn?
“Toen ik tien jaar geleden mijn man Richard leerde kennen, gaf hij het voorbeeld hoe het ook kon. Ries is heel erg van: het is zoals het is en als je je verdrietig voelt, dan voel je je toch gewoon verdrietig. Bij hem mocht dat er allemaal zijn, dat hoefde van hem niet te veranderen. Daar ligt voor mij de oplossing; accepteren wat er is.”
Hoe was jullie kennismaking? Had je meteen je coming out of heb je het lang uitgesteld om te vertellen over je angststoornis?
“Ik heb het gelijk verteld, want ik wilde niet met verborgen gebreken een mogelijke relatie ingaan. We waren aan elkaar gekoppeld door een collega en hadden eerst mailcontact. Toen ik schreef waar ik last van had, ontstond er eigenlijk meteen een heel intens contact en was hij ook heel open over zijn broer die toen overleden was.”
Richard: ‘Het schrok mij niet af. Bovendien is Marjolijn veel meer dan haar angsten’
Intussen schuift Richard aan bij het gesprek. Richard, was dat voor jou nieuw, een vriendin met een angststoornis en agorafobie?
“Wat Marjolijn net vertelt, mijn broer is overleden en die had een bipolaire stoornis. Ik werk als teamadviseur in de gezondheidszorg en heb ook gewerkt als casemanager in die sector. Kortom, voor mij zijn psychische aandoeningen geen gek thema, daar ben ik wel bekend mee. Ook angststoornissen, daar had ik wel een beeld bij wat dat kan betekenen. Dat schrikt mij niet af. Bovendien is Marjolijn natuurlijk veel meer dan haar angsten.”
Tegelijkertijd hebben haar angsten ook een impact op jouw leven, dat invalideert jou toch ook tot op zekere hoogte?
“Zeker, het beperkt mij ook. Ik houd bijvoorbeeld heel erg van verre reizen maken. Dat kon niet met Marjolijn. En als we al een vakantie probeerden in de buurt, dan was Marjolijn gewoon keihard aan het werk om haar hoofd boven water te houden. Dat is voor mij niet leuk. Dat zei ik dan ook: ‘Als dit vakantie is, zullen we dan maar naar huis gaan?’ Eigenlijk zijn we laatst pas voor het eerst echt op vakantie geweest naar een bestemming die wat verder ligt, namelijk Spanje.
Maar goed, op vakantie gaan, is in principe maar één keer per jaar. Het zit ook in veel kleinere dingen, zoals de stad in gaan, naar de film, uit eten. Die eerste periode van onze relatie ging dat ook niet altijd goed. Dan wilde Marjolijn in een café steeds van plek wisselen, steeds aan een ander tafeltje, omdat de muziek te hard stond, we te dicht bij de verwarming zaten…”
Marjolijn: “Op een gegeven moment zei Ries ‘je mag twee keer wisselen zonder schuldgevoel.’ En dan stelde hij geen vragen, maar ging hij er gewoon achteraan met de glazen wijn. Hilarisch. We maakten er dan ook vaak een grap van.”
Werkt humor ook therapeutisch?
Richard: “Absoluut, humor is zo relativerend. Maar, heel belangrijk, je kan alleen ergens om lachen als je in staat bent te aanvaarden dat je iets hebt.”
Marjolijn: “Dat humor therapeutisch is, heb ik ook gemerkt toen ik in groepstherapie zat. Daar lachten we onszelf genadeloos uit om onze klachten, en dat vonden we dan allemaal ontzettend geestig. Zo is bij mij ook het idee ontstaan om psychiatrisch cabaret te gaan maken. Om jezelf lachen is heel genezend. Dat dat heel erg aanslaat, is wat dat betreft ook veelzeggend. Toen ik nog ‘gewoon’ cabaret maakte, trad ik op voor vijftig man. Nu zitten de zalen vol. Ik kan er zelfs van leven.”
Richard: ‘Het is niet jouw schuld. Maar ik heb er wel last van. Ik vind het mooi dat we dat tegen elkaar kunnen zeggen’
Richard, heb jij het gevoel dat je vaak de sterkste moet zijn in jullie relatie of kun je ook op Marjolijn leunen?
“Zeker, zeker. Dat is ook het ‘mooie’ van een angststoornis, die is niet altijd actief. Heel vaak is Marjolijn echt een heel sterke vrouw voor mij, een sparringpartner en een steun. Iemand met wie ik heel veel interesses deel zoals kunst, film, creativiteit, en natuurlijk humor.
Onze relatie is gelijkwaardig, anders zou hij ook niet al zo lang stand houden. Want als je vindt dat je te veel geeft en te weinig krijgt, dan loopt het uit de pas en gaat het onherroepelijk mis.”
Marjolijn, jij hebt geen kinderen, is dat een bewuste keuze die samenhangt met jouw klachten?
“Toen het nog heel erg hevig was zeker. Ik dacht: dat kan ik een kind niet aandoen. Om zo’n angstige moeder te hebben. Want ik zou het misschien niet eens naar school kunnen brengen of mee kunnen op schoolreisje. Ik was veel te beperkt. Als het toen net zo goed met me was gegaan als nu, had ik er waarschijnlijk anders over gedacht. Ries en ik hebben het er wel eens over gehad: als we elkaar eerder hadden leren kennen dan hadden we misschien wel samen kinderen gewild.”
Marjolijn: ‘Ter compensatie heb ik de neiging om te pleasen. Jij mag kiezen wat we gaan doen, want je doet al zoveel voor mij’
Voel jij je vaak schuldig, omdat je Richard ‘opzadelt’ met jouw angststoornis?
“Heel vaak. Ook al kan ik er niks aan doen dat ik een angststoornis heb, toch is de schaamte en het schuldgevoel groot. Nog steeds wel. Terwijl dat schuldgevoel zó onterecht is. Ik denk herkenbaar voor iedereen met psychisch klachten, want niemand voelt zich schuldig vanwege zijn gebroken arm.
Ik zeg dus heel vaak sorry, en nog een keer en nog een keer; sorry, sorry, sorry. Ter compensatie heb ik ook de neiging om me aan te passen en te pleasen. Jij mag kiezen wat we gaan doen, want je doet al zoveel voor mij.”
Richard: “En dat hoeft helemaal niet. Ik neem dat ook niet aan, omdat ik voel dat dat niet klopt. Je hoeft niet zo vaak sorry te zeggen. Toch is het ook heel fijn, dat je het wel doet.”
Marjolijn: ‘Omdat ik daarmee erken dat jij je moet aanpassen?”
Richard: “Precies. Net zoals die terugreis met de auto uit Spanje, jij had het toen heel zwaar en van de angst en de stress had je hevige buikpijn en was je humeurig. Voor mij is dat niet leuk en gezellig, maar ik weet dat jij er niets aan kunt doen. Het is niet jouw schuld. Maar ik heb er wel last van. Ik vind het mooi dat we dat tegen elkaar kunnen zeggen, want dan ga je heel volwassen met de situatie om”.
Marjolijn, in je laatste voorstelling zeg je dat je bang bent dat je man bij je weggaat, maar ook dat hij bij je blijft?
“Ja, maar dat is niet echt hoor. Dat vond ik gewoon een leuke grap…”
Het blijft toch gek dat iemand met een angststoornis op het toneel gaat staan?
“Dat is ook zo. Maar voor mij is het podium een ‘angstvrije zone’. Ik weet precies wat er gebeuren gaat de komende anderhalf uur. Ik heb alles onder controle. Ik weet wanneer er gelachen gaat worden en wanneer het stil wordt. Allemaal heel voorspelbaar. Bovendien krijg ik op het podium de gelegenheid om mijn emoties te uiten. Dat is misschien wel de ultieme therapie.”
>>Terug naar Ervaringsverhalen en Interviews
Wist je dat?
Dit interview verscheen als eerst in het magazine de Vizier van de ADF stichting. Wil jij ook op de hoogte blijven van het laatste nieuws rondom angst en dwang en wil je de meest recente interviews en ervaringsverhalen lezen? Dat kan! Help mee als Vriend van de ADF stichting en ontvang Vizier voortaan viermaal per jaar in een neutrale envelop. Of Klik hier om het magazine gratis aan te vragen.
Uitgelezen?
Lees hier ook het interview met hoogleraar en eerste kamerlid Alexander Rinnooy Kan over zijn paniekaanvallen. Of klik hier voor meer ervaringsverhalen en interviews.